An extra tube E462.

- Philips radio's 938A and 172A (1934) -

My Philips 938A

Advertisement for the Philips 938A (March 1934)

In March 1934 Philips introduced the Philips 938A radio for the Dutch East Indies market. It is a simple regenerative TRF receiver with 2 AF stages. It has 4 tubes:

• E438: detector
• E438: RF amplifier
• C453: output penthode
• 1823: rectifier

The radio is a so-called "world receiver" with wave ranges from 15 to 2000 meters:

• I: 15 - 33 meter
• II: 32 - 90 meter
• III: 85 - 200 meter
• IV: 200 - 400 meter
• V: 400 - 950 meter
• VI: 950 - 2000 meter

Waveranges on the Philips 938A

Price was 97.50 guilder. This was the cheapest Philips radio that was for sale in 1934. Price is comparable to the "Arbeiderskastje" (Workers' case) Philips 836A that appeared on the market in the Netherlands in 1934. But it was still an expensive radio compared to American (US) radios that were often already superheterodyne and were also cheaper. But Philips filed lawsuits against anyone who tried to import and sell these radios in the Dutch East Indies. This because of patent rights. So Philips was dominant in the Dutch East Indies market as far as radios are concerned. Erres is a close second. Philips kept prices artificially high and many complained about this.

For example, this letter to the editor in a newspaper from 1937 (See illustration below): The writer complains about the enormous profits that Philips (and others) makes because of their monopoly on the Dutch East Indies market for radios, radio lamps and light bulbs. This compared to (in technology) superior radios from the US. He takes the Erres KY222 as an example. Buying this radio for Borsumij (the wholesaler) costs 81.11 guilders, without tubes. The fixed selling price to the public is 375.00 guilders. A 'profit' of 293.89 guilders. Of course, the price of the radiotubes, advertising costs, transport, administration, transport, import duties, etc. must be deducted from this. But the biggest expense will be the radio tubes (Philips !).

Sipatahoenan (newspaper) July 18, 1937 (Language is Sundanese)

In May or June 1934 the PTT (Public Postal Telegraph and Telephone service) announced that "radiating devices" were no longer allowed, and that all devices had to be tested by the PTT first. If the radio passed the test, a certificate was issued. The Philips 938A did not meet the requirements and had to be adapted.

So Philips got to work and developed the Philips 172A. In fact no more than a Philips 938A with an extra radio tube E462. Existing Philips 938A devices could thus be adapted with an extra E462 tube in order to meet the requirements of the PTT and to obtain a permit. Of course one had to pay for this and one lost one's radio for a day. The new Philips 172A was more expensive than its almost identical predecessor 938A: 120 guilders. The conversion from a 938A to a 172A probably also cost about 22 guilders.

advertisement for the Philips 172A (1935) Indonesian language.

Why the modified radio was given the type number "172A"? Simple: 0000 minus 938 is 172 (?) That's the explanation given at the time... Yes, 9+1 and 3+7 and 8+2 makes 10 every time. But the explanation is a bit vague. Anyway...

Sumatra Post 1934 about "Radiating divices"

I have never seen a converted 938A, so with an extra E462 radio tube. The 938A is not very rare, but also not very easy to find. The 172A is a different story: I know 2 radios so far. It is not certain whether this radio was only sold in the Dutch East Indies, because 1 example is known in Brazil.

In the Dutch East Indies at that time there were many protests against the strict rules of the PTT. Rules that were much stricter than in the Netherlands. Now we come to the complex differences between the Netherlands and its colony the Dutch East Indies. Yes, D.E.I. were part of the Kingdom of the Netherlands, but with their own laws and customs.

A good example is the development of the NIROM. They did not want be a copy of the pillarized (Dutch: "verzuiling") broadcasting system in the Netherlands. Pillarized in this case means a strong influence of the Church (Protestant and Roman Catholic). The NIROM had to become a "neutral" broadcaster. So the NIROM became a "neutral" broadcaster without too much religious influence. That is why it took until the early 1930s before NOROM started broadcasting. The input and forces from the Netherlands tried to get a grip...

After the Philips 938A and the 172A, the superheterodynes came onto the market, such as the Philips 334A and the 335A. As is the case in technology, these devices were superior to the previous radios. Especially for the Philips 334A was made very public as "The bang receiver" (Dutch: "Knalontvanger"). It should also be remembered that it was only from 1934 that the NIROM network started to develop and that it was therefore only from that moment on that it became interesting for many people to purchase a radio set.

Since then the sale of radio sets in the Dutch East Indies has been booming.

(Makasih banyak to pak Prayudi dari Jogya atas saran dan masukannya !)

Philips Trocadero (Deel I)

- Philips 306A uit 1938 -

Advertentie uit 1938 voor de Philips 306A.

Hoewel ik geen groot liefhebber ben van Philips radio's uit de late 30's en 40's, heeft de Philips 306A toch mijn bijzondere aandacht. Ik ben niet zo gecharmeerd van de vormgeving uit die tijd. Dit toestel is speciaal geproduceerd voor Nederlandsch Indië in Eindhoven. Gebaseerd op de Philips 291A, dat er hetzelfde uit ziet. Toestel is gepresenteerd in de serie 1938/1939. Dit was het top export model uit dat seizoen. Het kreeg de naam "Trocadero". Eind jaren dertig had Philips de gewoonte sommige toestellen te voorzien van een naam in plaats van alleen het typenummer (zoals "Philips 306A"). Later is dit weer losgelaten, en werden toestellen weer genoemd bij het typenummer. Tenminste in Nederland. Misschien waren de Nederlanders te nuchter voor bijnamen ?

En het is het eerste Philips toestel met bandspreiding. Philips deed voorkomen in haar advertenties dat dit het eerste toestel was met bandspreiding. Ja, het eerste Philips toestel, dat klopt. Maar bijvoorbeeld General Electric Co. (UK) bracht al eind 1937 de BC3882 op de Indische markt, mét bandspreiding. Bandspreiding zorgt voor makkelijker afstemmen, het is als het ware een vergrootglas op de korte golfband zodat stations makkelijker te vinden zijn. Met zijn bijna 26 kilo is dit met recht een knots van een toestel. Op de foto lijkt het toestel niet zo groot, maar het formaat 63x44x30 cm is te vergelijken met de Philips BX998A uit 1955. Dit laatste toestel is enkel wat breder (8 cm).

Een 18 watt eindpit EL6 zorgt voor een krachtig geluid in combinatie met de forse luidspreker 9632. 

Bereiken:

• SW1: 11-18m (bandspreiding 14 en 17m)
• SW2: 18-30m (bandspreiding 20 en 25m)
• SW3: 30-52m (bandspreiding 31 en 49m)
• SW4: 52-170m
• MW: 170-570m
• LW: 750-2100m

Dit toestel was ook verkrijgbaar als vloermodel: de Philips 818A "Casino" met het radiogedeelte van de 306A en als extra een platenwisselaar. Prijs: Fl 650,-- ( De Philips 306A kostte Fl 345,--). 

Testen van de Philips 291A of 306A te Eindhoven in 1938 of 1939.

Mijn toestel ruilde ik in juni 2022 met een andere verzamelaar die het op zijn beurt weer had van een andere verzamelaar die een start had gemaakt met de revisie en restauratie van dit toestel in 2004, getuige de krant waar sommige onderdelen in verpakt waren. Waarschijnlijk is het toestel toen op de plank gezet en nooit meer afgemaakt. De kast is opnieuw gelakt en de bedrading is gedeeltelijk vervangen. Radio's uit deze periode hebben van die gele rubber bedrading die naar verloop van tijd hard wordt en afbrokkelt. Wil je het toestel veilig laten spelen zul je dit moeten vervangen. Een hele klus. In mijn toestel is slechts een gedeelte vervangen. Bovendien missen er onderdelen omdat de vorige eigenaar deze is kwijtgeraakt tijdens de restauratie: knoppen, onderplaat en sommige bevestigingsmaterialen.

Bovendien is de vervangen bedrading naar mijn zin te fel van kleur. Fluor kleurtje. Niet passend bij de tijdgeest van het toestel.

Het toestel eens goed bekeken en op het eerste oog missen de volgende onderdelen:

• Brackets om de 2 lampjes te bevestigen aan de kast.
• Bracket(s) om de glasplaat te bevestigen aan de kast.
• Smoorspoel S5 onder het chassis.
• Knoppen aan de voorzijde.
• 3x brackets/rubbers/schroeven voor bevestiging chassis in de kast.
• Klemmen om achterwand te bevestigen.
• Afdekplaat onderzijde.
• Diverse schroeven.

Philips 306A zoals ik hem kocht.

Bovenzijde chassis.

Onderzijde chassis.

Wordt vervolgd...

 Radio Kompas

- Philips radio type BX376A uit 1947  -

Philips BX376A

Deze radio heeft de bijnaam "Bibberschaal" of "Bibbernaald". Geen idee waarom deze bijnaam. De naald van dit toestel bibbert zeker niet. Wellicht verwijst het naar de bibberende naald van een kompas. Een andere bijnaam is "Het kompasje". Als je de radio ziet lijkt het mij duidelijk waar deze naam vandaan komt. In Indonesië noemen ze deze radio "Radio Kompas". Anyway, de BX376A is in  Eindhoven geproduceerd met de looks van de BX370A/BX373A, maar dan voor export naar Indië / Indonesië. Dat het toestel speciaal voor Indonesië was baseer ik op het feit dat de namen op de schaal alle in de acrchipel liggen: Batavia, Medan, Bandoeng, Soerabaia, Makassar, Pontianak etc. Ik zie zelfs geen buitenlands station genoemd.

Het toestel in mij bezit kocht ik in mei 2022 via Marktplaats uit een collectie. De herkomst van het toestel is niet bekend, maar gezien de staat en bepaalde details mag ik concluderen dat dit toestel destijds in Indonesië verkocht is en ergens in de jaren '50 met de eigenaar naar Nederland is gekomen. Het toestel is behoorlijk gehavend. Speelt wel, maar er is veel aan geknutseld. Uitgangstrafo vervangen, buisvoeten vervangen, schaallamp met een weerstand, slecht gesoldeerde en losse vervangende onderdelen, geen achterwand, diverse weerstanden en condensatoren vervangen met matig soldeerwerk. Besloten tot een totale strip en nieuwe opbouw, ook gezien de staat van het chassis. 

BX376A in cabinet.

BX376A "unboxed"

BX376A "unboxed"

Schaal A3 219 219.24 "Overzee"

Actiepunten:

• Strippen chassis.
• Ontroesten chassis en metalen onderdelen en deze opnieuw spuiten.
• Chassis opnieuw opbouwen (mechanisch en electronisch).
• Schaal namaken.
• Achterwand zoeken.
• Vervangende uitgangstrafo vinden.
• Diverse kleine onderdelen zoals weerstanden en soldeerstrips origineel zoeken.
• Afregelen toestel.
• Wat ik verder tegen kom...

Update 02-06-2022: 

Chassis gestript. Enkele schroeven volledig vastgeroest. Nu de zaak ontroesten, schoonmaken en opnieuw spuiten.

Chassis gestript.

Chassis gestript.

Update 05-06-2022:

Chassis is gespoten. Het is een beetje blingbling geworden, maar als de onderdelen erop zitten dan valt het wel mee denk ik. Hoop ik... Buisvoeten vervangen voor keramische exemplaren. Helaas had ik er twee te weinig, dus die moet ik bijbestellen. Ik wilde deze vastzetten met popnagels, maar helaas is de kop van de poptang te breed en kan ik deze niet ver genoeg op het chassis krijgen. De pertinax delen heb ik wel met de popnagels gedaan. De hulsjes met zoeknok voor de rimlock / B8A voetjes heb ik uit de oude pertinax voeten gesloopt en op de keramische voeten gesoldeerd. De uitgangstrafo komt uit een BX300U. 

Buisvoeten, trafo's en varco geplaatst.

Update 06-06-2022:

Begonnen met het herstellen van het voedingsgedeelte. Helaas zijn enkele van de pertinax soldeerstrips afgebroken. Deze zijn vastgeklonken in het chassis en niet terug te plaatsen als ze afgebroken zijn. Ik gebruik daarvoor de bekende soldeerstrips uit de latere Philips radio's die ook veel robuuster zijn.

Wordt vervolgt...

Radio Gatotkaca

- Philips radio type BX638A uit 1953  -

De belangstelling voor deze radio werd gewekt door een bevriende Indonesische radioliefhebber (Makasih Pak Yudi !!). Hij vertelde dat je in Indonesië (in de community van radioliefhebbers) als een "echte" verzamelaar wordt beschouwd als je de volgende radio's bezit (vooral vóór er internet was en oude radio's moeilijk te vinden waren):

• Philips BX376A (1948) "Radio Kompas" (Buatan belanda)
• Erres KY555A (1954) "Radio Gitar" (Buatan indonesia)
• Philips 334A (1934) "Radio Bandosa" (Buatan belanda)
• Philips 291A en 306A (1938) "Radio Trocadero" (Buatan belanda)
• Philips BX638A en BX735A (1953) "Radio Gatotkaca" (Buatan belanda)

Uitleg van de bijnamen:

• De naam "Radio Kompas" zal duidelijk zijn als je de radio ziet. De schaal heeft namelijk veel weg van een kompas.
• De Erres KY555A "Radio Gitar" dankt zijn naam aan de vorm van de kast die doet denken aan een (akoestische) gitaar.
• "Radio Trocadero" verwijst naar de naam waarmee Philips deze radio destijds adverteerde.
• Dan de "Radio Gatotkaca". Gatotkaca is een karakter uit het wayang-spel. Gatotkaca draagt een ster (bintang) op zijn borst. De Philips BX638A heeft aan de voorzijde een mooie grote decoratieve ster. Daarmee is meteen de naam van deze posting verklaard.
• "Radio Bandosa" is lastig uit te leggen. In het Engels noemen we radio's uit de vroege jaren '30 die hoger dan breed zijn "Tombstone", vanwege de gelijkenis met een grafsteen. In het Javaans en Bahasa Indonesia vertaal je grafsteen met "Nisan". Echter, veel mensen gebruiken dat woord schijnbaar liever niet. Dus gebruikt men het woord "Bandosa" wat zoveel betekent als "lijkbaar", een baar waarmee je de overledene naar zijn laatste rustplaats draagt. Bandosa is een Javaans woord. Ik ga me niet wagen aan een analyse hoe en waarom...

Gatotkaca op een bankbiljet (1944, Japanse bezetting Indonesië)

De eerste twee radio's zijn in Indonesië relatief makkelijk te vinden, vooral van het Kompasje er redelijk wat aanbod. De andere drie zijn moeilijk of niet te vinden in redelijke staat. De BX376A, KY555A en de 306A zijn speciaal voor Indië / Indonesië gemaakt. De 334A, 291A, BX638A en BX735A zijn ook in andere landen verkocht.

Ik ben dus op zoek gegaan naar een "Radio Gatotkaca". Toevallig stond er een te koop op Marktplaats. De radio stond er al 2 maanden op. Voor 50 euro, maar schijnbaar is niemand geïnteresseerd. Een deal gemaakt met de verkoper en de radio opgehaald. De radio was familiebezit. Enig doorvragen leerde dat de oma van de verkoper ooit in Indonesië gewoond had. Zij zal de radio dus mee naar Nederland genomen hebben.

De radio is in volledig originele staat. De verkoper had de stekker al in het stopcontact gestoken en zei alleen gebrom te horen. Nou ja, dan werkt de eindtrap in ieder geval :-). Thuis de radio aangezet, en zowaar ontvang ik op de korte golf een station uit het Oostblok. 

Ik vond het eigenlijk maar een lelijke radio als ik plaatjes ervan op internet zag, maar in het echt is het toch wel een aantrekkelijke radio. Bijzonder is de schaal die zich voor de 6 golfbereiken elk aan één van de zijden van de luidspreker-opening bevind:

1. Horizontaal boven: 185m - 580m
2. Horizontaal onder: 60m - 187m
3. Verticaal rechts 1e 32.25m - 60m
4. Verticaal rechts 2e 23.07m - 32.96m
5. Verticaal links 1e 17m - 25.87m
6. Verticaal links 2e 10.98m - 17m

Als je aan de afstemknop draait gaan er 4 wijzers tegelijk bewegen. Verder heeft het toestel bandspreiding, wat het fijn afstemmen makkelijker maakt.

Er zijn enkele radio's die sprekend op de BX638A lijken:

• Philips BX624A. Modeljaar 1952. Banden: 1x LG / 1x MG / 4x KG. Bakelieten kast. 1x EL41. Geen oriënteerbare ferroceptor (geen knop rechtsboven).
• Philips BX626A / BX626Z. Modeljaar 1952. Banden: 1x MG / 5x KG. Bakelieten kast. 1x EL41. Geen oriënteerbare ferroceptor. (geen knop rechtsboven).
• Philips BX635A. Modeljaar 1953. Banden: Banden: 1x MG / 5x KG. Houten kast (?). 1x EL84. Oriënteerbare ferroceptor. (Knop rechtsboven).
• Philips BX638A. Modeljaar 1953. Banden: Banden: 1x MG / 5x KG. Bakelieten kast. 1x EL84. Oriënteerbare ferroceptor. (Knop rechtsboven).
• Philips BX735A. Modeljaar 1953. Banden: Banden: 1x MG / 5x KG. Houten kast. 2x EL84 (balans). Oriënteerbare ferroceptor. (Knop rechtsboven).
• Philips BX738A. Modeljaar 1953. Banden: Banden: 1x MG / 5x KG. Bakelieten kast (?). 2x EL84 (Balans). Oriënteerbare ferroceptor. (Knop rechtsboven).

Het verschil tussen de BX635A en de BX638A is mij niet duidelijk. Wellicht heeft de BX635A een houten kast. Van de BX635A en BX738A heb ik op internet geen afbeelding kunnen vinden, ik betwijfel of deze types echt bestaan. De BX638A en de BX735A zijn identieke toestellen, afgezien van de kast en de eindtrap. Prijsverschil was maar liefst 200 gulden: 398 gulden voor de BX638A en 598 gulden voor de BX735A. De BX735A is gewoon een luxe uitvoering van de al luxe BX638A.

Bij aankoop ziet de radio er zo uit:

Philips BX638A

Philips BX638A chassis

De kast is nog netjes en binnenin de stofnesten verzameld in bijna 70 jaar. De metalen delen hebben hier en daar wat vliegroest. Ook het doek heeft tekenen dat de radio op een vochtige plek gestaan heeft. Maar al met al valt het wel mee. Er is wel eens eerder in de radio gewerkt. De grote voedingsweerstand R1 is ooit vervangen en ook de kathodeweerstand van de EL84 is vervangen. De ratelcondensator C9 is ooit erg warm geworden want het teer is vervormd. Datzelfde geldt voor C27. Deze zal ik vervangen. Verder alle weerstanden nalopen. De buisvoet van de EL84 is verkoold dus deze vervang ik voor een keramisch exemplaar.

De restauratie:

Eerst het toestel uitgekast. Schaal verwijderd en luidsprekerplank verwijderd.

Chassis van boven gezien.

Voorzijde.

Plexiglas schaal.

Detail schaal. "Overzee" (Azië i.c. Indonesië)

Luidsprekerplank met doek en ornamenten.

Het luidsprekerdoek is in de loop der jaren behoorlijk verkleurd, onder de ornamenten is de originele kleur te zien: goudgeel wat dan weer goed past bij de knoppen en ornamenten. Bovendien zit er een flinke vochtvlek en een gaatje in het doek. Bij Ben Dijkman heb ik een nieuw doek besteld wat er qua structuur op lijkt, maar een andere kleur heeft. Dus moet het doek op kleur worden gebracht. Op zich dan dat vrij eenvoudig met textielverf. Maar dan moet je wel de juiste kleur zien te vinden. Ik heb gekozen voor okergeel. Goudgeel had ook gekund, maar dat vond ik weer "too much bling-bling". De uiteindelijke kleur is niet helemaal identiek aan de originele kleur, maar beter dan een gescheurd en flets doek met vochtvlekken...

Originele doek en de verf.

Luidsprekerdoek zoals ontvangen van Ben Dijkman.

Ik heb geen ervaring met doekjes verven of vervangen. Het ging dan ook eerst mis. Omdat als het doekje nog vochtig is je dit makkelijker strak kunt aanbrengen had ik dus het nog natte doekje op de plank gelijmd. FOUT ! De lijm lost op in het vocht en veroorzaakt vlekken. Dus eerst laten drogen en het doekje strijken om de kreukels / vouwen eruit te krijgen. Hierna ging het beter. Nog niet 100% tevreden want ik zie een lichte vlek waar de kleur niet goed gepakt heeft. Toch besloten het doekje te gebruiken. Een andere tip is: waar de schroeven door het doek heen moeten, brand een gaatje in het doen met de soldeerbout. Doe je dit niet dan bestaat de kans dat de draden in het doek om de schroef heen draaien en je vouwen in het (zichtbare deel) van het doek trekt.

Gaatje branden voor de schroeven.

Raamwerk en schaalkoord weer aangebracht.

Revisie van het elektrische gedeelte: het HF en MF laat ik zoveel mogelijk met rust. De weerstanden heb ik allemaal nagemeten en zijn nog binnen toleranties. Wel heb ik de teercondensatoren vervangen. Verder het voetje van de EL84 vervangen door een keramisch exemplaar. Deze was verkoold zoals bij veel radio's uit de 50's met EL84 en/of EL86. Meteen ook de kathode weerstand vervangen. 

Onderzijde chassis vóór revisie.

Onderzijde chassis na revisie.

Bij het testen bleek dat de eindtrap kraakte als het toestel een tijdje gespeeld had. De EL84 uitgewisseld en probleem is verholpen. Ook de EBC41 kraakte als je de buis aanraakte. Pennen gereinigd en toen was het kraken over.

Verder nog een bluetooth module ingebouwd. En als kers op de taart de knoppen bijgewerkt.

Knopkes

Het geheel weer in elkaar gezet en dit is het resultaat.

EL84 aan het werk :-)

Radio speelt mooi op de eindtrap. Echter wel met het typische "buizengeluid" en mono natuurlijk.

Radio ontvangt ook wel enkele stations op de KG en MG, maar soms met veel storing. Ik heb enkele filmpjes op YouTube gezet:

1: onbekend station op ca. 27 meter vóór restauratie.

2: streamen via bluetooth op de pick-up ingang van het toestel.

3: station zoeken op de middengolf.

Philips 335A-21 uit 1935

- Deel I -

Via een ruil kwam ik in april 2022 in het bezit van deze radio.

Philips 335A-21

Het is een Philips 335A van modeljaar 1935. Deze radio was uitsluitend voor de export, en dus niet verkocht in Nederland. Technische gegevens:

Lampen: AF3 / AK1 / AF3 / ABC1 / AL2 / 1805.

Golfbereiken (5): 13-39 meter / 35-90 meter / 80-220 meter / 200-570 meter / 750-2000 meter.

Spanningen: 110/125/145/200/220/245 volt wisselspanning.

Principe: Superheterodyne

Aansluitingen: Grammofoon (stand 6 van de golflengteschakelaar)

Schaallampjes: 2x 8046 en 1x 8059

Dit is een "all wave" toestel waardoor het nagenoeg overal ter wereld te gebruiken was. In praktijk werden deze toestellen in die tijd vooral verkocht in de tropen. Vandaar dat deze toestellen vaak "Tropenradio's" of "Tropenontvangers" genoemd worden. Ook waren ze bestand tegen het tropische klimaat. Dat wil zeggen: tegen het klimaat met een hoge luchtvochtigheid. Waar ze niet tegen bestand zijn is de houtborende kevers, termieten en de vochtigheid die het hout aantast op lange duur. Vandaag de dag zijn veel vroege tropenontvangers moeilijk te vinden en relatief zeldzaam.

Leg ik even de focus op Indonesië dan zijn er meer factoren die meespelen in de zeldzaamheid van speciaal vooroorlogse radio's uit dit land. 

• Eerste is radiobezit. In 1935 waren er relatief en absoluut (!) gezien in Indië (In 1935 ca. 61 miljoen inwoners) veel minder radiobezitters dan in Nederland (In 1935: 8,4 miljoen inwoners). Pas vanaf 1934 kwam de NIROM met een uitgebreider netwerk, terwijl in Nederland er al talloze omroepen waren. Het voert te ver om op deze plaats daar dieper op in te gaan, het is een een complex verhaal dat meerdere factoren kent.
• Klimaat. Hoewel de toestellen speciaal voor de tropen ontworpen waren waren ze op de lange duur niet bestand tegen ongedierte en de hoge luchtvochtigheid. Kasten werden opgevreten door termieten en boktorren, chassis roesten en het toestel gaat storen en beland bij de sampah (vuilnis).
• De Japanse bezetting. Toestellen moesten ingeleverd worden, of werden "gesteriliseerd" (vastgezet op één zender). Velen verstopten hun toestel voor de Jappen, maar gezien het klimaat zal het niet echt bijgedragen hebben aan het fysieke behoud van het toestel. Daarnaast hadden velen na de bevrijding in augustus 1945 niet de mogelijkheid terug te keren naar huis door de onlusten tijdens de onafhankelijkheidsstrijd van de jonge Republik. Menig toestel zal weggerot zijn in de grond. 
• Terugkeer naar Nederland 1945 - 1965. Tussen 1945 en 1965 zijn grote aantallen Nederlanders, maar ook Indo's en andere groepen vertrokken uit Indonesië, al dan niet gedwongen. Sommigen namen hun radio mee, anderen verkochten deze alvorens vertrek. De weinige radio's van "Indische" origine in verzamelingen nu in Nederland hebben we vaak te danken aan de mensen die deze meenamen naar Nederland. Tel daarbij op dat veel van deze radio's uiteindelijk ook hun weg naar de kraakwagen hebben gevonden wegens ouderwets...
• De bewogen jaren 1965/1966 (dat is een understatement, naar schatting lieten tijdens deze "bewogen" tijd tussen de 500.000 en 1.200.000 Indonesiërs het leven). Aldaar rust nog steeds een taboe op deze tijd.
• De geringe belangstelling in Indonesië voor oude spullen. Lange tijd was er in Indonesië (en veel andere Aziatische landen) weinig tot geen belangstelling voor oude spullen. Gelukkig is dit de laatste jaren aan het veranderen met zeer sterk stijgende prijzen voor oude spullen ten gevolge. Echter veel is vernietigd en zeker spullen van vóór de Japanse bezetting zijn zeer gezocht en duur in onze ogen. 

Welnu, terug naar mijn Philips 335A. Het toestel opgehaald en thuisgekomen onderworpen aan een inspectie. Het is compleet, maar de lak heeft veel te lijden gehad onder de jaren. Ook is er ooit een gat geboord in de zijkant, waarschijnlijk om een potmeter ofzo te monteren. Die is nu niet meer aanwezig, alleen nog een gat... bij de gecombineerde aan/uit en volume knop zit een sticker "aan-uit" die er niet af te peuteren is.

Maar deze lullige sticker heeft mij wel helpen achterhalen waar dit toestel vandaan komt. Op radiomuseum.org zag ik een foto van dit toestel met dezelfde sticker. Het blijkt dus dat deze radio uit de collectie komt van Claud Wendrich, wijlen de conservator van het Amsterdamse Philipsmuseum. 

Bij nog nadere inspectie blijkt dat het hier gaat om een echt "Indisch" toestel: het typeplaatje vermeld 335A-21 ! Zo werd het toestel ook geadverteerd in de kranten van die tijd ! Alle andere 335A's die ik ken hebben deze toevoeging niet. Dit toestel moet dus ooit mee teruggekomen zijn uit Indië. 

Advertentie Philips 335A-21 (1936)

Nog wat dieper graven leert me dat het toestel geschonken is aan het Philipsmuseum Amsterdam door ene Jos Hendrikse in ca. 2003. Hij gebruikte het toestel jarenlang als omroepinstallatie. Daar loopt het spoor dood, wellicht heeft hij het toestel ooit op het Waterlooplein of een rommelmarkt gekocht. Gelukkig is dit toestel bewaard gebleven.

Nu nog over de naam: vanwege de schaal die doet denken aan een spinnenweb schijnt deze radio in Indonesië Radio "Laba-Laba" te heten. Spinnen-radio. Ik zal eens navraag doen. Wordt vervolgd.

 

De Philips B6IN66A radio (Deel III).

- Philips in Indonesië -

De fabriek te Bandung start dus met de BIN426A. Het is waarschijnlijk tevens het eerste toestel van Philips in Indonesië dat alleen geschikt is voor wisselspanning. Alle vorige radio's waren U-toestellen geschikt voor zowel gelijk- en wisselstroom. Er is ook nog de BIN115U en de BIN115B (de laatste voor batterij voeding, maar zelfde uiterlijk als de BIN115U) uit 1954 die ik echter niet kan plaatsen waar ze geproduceerd zijn. Waarschijnlijk te Bandung. 

Philips BIN115U / BIN115B (1954)

Verder te Bandung geproduceerd tussen 1954 en 1959:

• BIN236U / BIN236B (1955?)
• BIN336U / BIN336B (Niet zeker, ook geproduceerd in Surabaya).
• BIN338U (1955)
• BIN356U (1957)
• BIN427A (1954)
• HIN428A (1957)
• BIN435A (1957) (BIN436A ?)
• BIN536A (1954)
• FIN627A (1955)
• FIN837A (1955)
• B6IN66A (1957)
• B3IN66U / B3IN67U / B3IN67B (1958)
• B4IN65A (1958)
• B5IN65A (1958)
• B6IN59B (1958 of 1959)

In kranten-artikelen uit de tijd 1953-1957 zijn ook nog de volgende BIN / FIN-toestellen bekend. Maar het is niet zeker of deze ook echt bestaan als een in Indonesië geproduceerd toestel. Soms kunnen het typefouten zijn of geïmporteerde toestellen die voor het gemak "BIN" als typenummer krijgen om zo de indruk te wekken dat het een nationaal product is. Of radiomeubels samengesteld in Indonesië.

• BIN283U (Philetta)
• BIN338B
• BIN436A
• BIN439U 
• FIN627A (Radio-grammofoon)
• BIN719X (Radio-grammofoon)
• FIN727A (Radio met grammofoon AG1000) (=FX727A ?)

Einde november 1957 loopt de spanning rond Nieuw-Guinea zodanig hoog op dat op 5 december de leiding van alle Nederlandse bedrijven overgedragen moest worden aan het leger. Nederlanders werden verzocht Indonesië te verlaten. Deze tijd staat bekend als "Zwarte Sinterklaas". In de maanden die volgden vertrokken circa 50.000 Nederlanders uit Indonesië. 

Ook de Philipsfabrieken te Bandung en Surabaya -die voor slechts 30% eigendom zijn van Philips, de rest is Indonesisch eigendom- zijn overgenomen door een Indonesische leiding. De laatste toestellen die de fabriek in Bandung verlaten onder een Nederlandse leiding zijn de BIN356U, BIN435A, B6IN66A en de HIN428A. Daarna volgen nog de modellen van 1958 en 1959. Het is onbekend hoe deze tot stand gekomen zijn, Philips Nederland had alle banden verbroken met de nieuwe leiding in Indonesië en weigerde zaken te doen met Indonesië. Toch waren er leveranties van onderdelen, waarschijnlijk via andere Philips vestigingen. Pas in 1963 zal Frits Philips weer naar Jakarta vliegen om met de Indonesische regering te praten over samenwerking. 

De genaaste Philipsfabrieken te Bandung en Surabaya gaan vanaf 1958 verder onder de naam "Ralin", een afkorting van "RAdio dan LIstrik Negara". Een van de eerste toestellen is de Ralin M691A, die identiek is aan de Philips B6X95A. Verder ken ik nog de Ralin M511A, M471A, M391BT, M381AD. Later volgen er nog transistortoestellen van Ralin. In dit artikel beperk in mij tot de buizenradio's.

Tot zover de geschiedenis van Philips in Indonesië. In 1968/1969 zal Philips terugkeren in Indonesië.

In het volgende artikel zal ik terugkeren naar de Philips B6IN66A.

De Philips B6IN66A radio (Deel II)

- Philips in Indonesië -

In 1952 produceert de fabriek te Surabaya het 100.000e toestel, dat op 11 juni 1952 officieel aan president Soekarno wordt aangeboden door een delegatie van Philips. Dit toestel, een Philips 206U, wordt door werkmeester Puguh van de fabriek te Surabaya overhandigd aan Bung Karno. 

Jakarta, 11 juni 1952

Op dat moment produceert de fabriek 4500 toestellen per maand, met de bedoeling te groeien naar 5500 toestellen per maand in augustus 1952. Tot dan hebben de volgende typen de fabriek in Surabaya verlaten:

• Philips BX165U (Zingende plank / Radio sabak, 1947 ca. 15.000 stuks)
• Philips BIN176U (Broodje ?, 1948)
• Philips BIN186U (Broodje, 1949)
• Philips BIN197U (Broodje, 1950)
• Philips BIN206U / BIN205B (1951)

Philips BIN186U / BIN197U (1949 / 1950)

Philips BIN206U / BIN205B (1951)

Eind 1952 volgt de introductie van de BIN318U en in 1953 de BIN326U.

Philips BIN318U (1952)

Philips BIN326U (1953)

Op 1 augustus 1953 opent Philips een nieuwe radio-fabriek te Bandung, aan de Jl. Banten 2. Het is de bedoeling per maand 1000 radiotoestellen te maken van het nieuwe type BIN426A.  

Philips BIN426A / BIN426Z (1953)

Te Surabaya gaat de productie ook gewoon door van de BIN318U (of de BIN326U ?), bijgenaamd "het broodje" of in het Bahasa "Radio Roti". Tegenwoordig noemt men in Indonesië soms elke kleine bakelieten Philips radio uit de jaren '50 "Radio Roti" Het roti (brood) slaat op de spijlen aan de voorzijde en de compacte kast van de radio, ook wel genaamd "Radio Roti Kipas". (kipas = waaier). Waarschijnlijk is dit afgeleid van de manier van verpakken van de etenswaar met de naam roti kapit / roti kipas / kue kapit. De BIN186U is het originele "broodje", de eerste radio die deze naam destijds meekreeg.

Problemen met deviezentoewijzing in 1954 zijn het begin van het einde van de radiofabriek te Surabaya. Deviezen zijn nodig om onderdelen in te kopen in het buitenland, in dit geval van Philips in Europa. De Indonesische overheid schrijft voor dat radio-onderdelen alleen ingevoerd mogen worden als echt losse onderdelen, dus geen halffabricaten of reeds half afgewerkte chassis. Er zouden -niet met name genoemde- fabrikanten zijn die zich hieraan niet hielden.

Maar er speelt meer. De deviezen-positie van Indonesië was in die tijd erg slecht. Radio's werden als luxeproducten gezien, en de deviezen zijn hard nodig voor eerste levensbehoeften. Toch is het in tegenspraak met eerdere uitlatingen van de regering dat de radio een belangrijke rol speelt de ontwikkeling van het Indonesische volk. En de radio is natuurlijk ook een belangrijk medium om als regering het nieuws over de archipel te verspreiden. Velen konden niet lezen of schrijven, en de afstanden tussen de verschillende eilanden zijn groot en vaak moeilijk te bereiken met de gebruikelijke vervoermiddelen. De radio kan dan de rol van krant spelen. Uiteindelijk komt de aap uit de mouw: Indonesië wil meer grip krijgen op o.a. de radio-industrie. Alles is in buitenlandse handen en dat is Soekarno een doorn in het oog.

Het resultaat is dat de distributie van Philips producten in Indonesische handen komt. Voorheen werd de distributie verzorgd door de Revimij en Borsumij. Het kan als opmaat gezien worden naar de totale nationalisatie van alle Nederlandse bedrijven in Indonesia.

Het gesteggel rond de deviezen leid in oktober 1954 tot tijdelijke sluiting van de radiofabriek te Surabaya, omdat er geen onderdelen meer aangevoerd worden vanuit Europa. Personeel wordt gedeeltelijk doorbetaald. In november gaat de fabriek te Bandung tijdelijk dicht om dezelfde reden. Philips maakt van de nood een deugd en sluit per 01-03-1955 de radiofabriek te Surabaya en centraliseert de radioproductie in Bandung. Er was eerst sprake van dat de 132 werknemers en hun gezinnen op kosten van Philips naar Bandung zouden kunnen verhuizen om aldaar in de radiofabriek te werken. Later komen er berichten naar buiten dat alle werknemers ontslagen zijn. Dit allemaal uiteraard onder protest van werknemers en vakbonden. Hoe de geschiedenis nu precies is afgelopen is niet duidelijk. Het laatst geproduceerde toestel in Surabaya is de Philips BIN336U / BIN336B. Waarschijnlijk is de productie voortgezet in Bandung.

Philips BIN336U / BIN336B (1954)

Hiermee eindigt na bijna 10 jaar de productie van radio's te Surabaya. In deze tijd heeft de fabriek bijna 200.000 toestellen geproduceerd.